Advanced Search

Ko e taha Tonga kotoa pe kuo kakato hono ta‘u uofulu ma taha pe lahi ange ‘oku ‘ikai ko ha nopele, ‘oku ‘ikai faha pe vale pea ‘oku ‘ikai fakatapui ia ‘e hono uofulu ma tolu ‘o e kupu, kapau kuo lesisita ko ha taha fili, ‘oku pau ke ngofua ke ne kau ‘i he fili ‘o e kau fakafofonga ‘o e kakai ki he Fale Alea, pea ‘i he ‘aho kuo tu‘utu‘uni ke fai ai ‘a e fili kuo pau ke faka‘ata ia mei hano faka‘ilo ko e ‘uhi ko ha mo‘ua. Ko ha taha ‘oku ‘ikai nofo ‘i Tonga ‘a ia ‘oku ngofua ke hoko ko e taha fili ‘e ngofua ke fili ‘i ha fili ‘o kapau pe ‘oku ‘osi lesisita ko e taha fili pea ‘oku lolotonga ‘i Tonga ki he fili. (Kupu 64)

(1) ‘E ‘ikai si‘i ngofua ki ha taha ‘o e famili ‘o e Tu‘i ha taha ‘e faifai pea ngali hoko ki he Kalauni ke mali mo ha taha ‘oku ‘ikai loto ki ai ‘a e Tu‘i. Pea ka fai ha mali pehē‘e ‘ikai lau ko e mali fakalao ia pea ‘e ngofua ki he Tu‘i ke liliu ‘a e totonu ‘o e tokotaha ko ia ke ‘oua ‘aupito na‘a hoko ia ki he Kalauni ‘o Tonga pe ko hono hako. Pea ka fai ia ‘e ma‘u ia ‘e ia ‘oku hoko ki he tokotaha ko ia pea lau ko e ‘ea ia pea ko e talangata‘a ‘e lau ia ‘o hange kuo mate.
(2) Ko e kupu‘i lea ko “ha taha ‘e faifai pea ngali hoko ki he kalauni” ‘i he kupusi‘i faka‘osi kimu‘a angé, kuo pau ke faka‘uhinga‘i ia ke fakakau‘i ai ‘a kinautolu kotoa pē kuo fanau‘i ‘i he mali fakalao pea ‘oku fehokotaki ta‘ata‘a mo e Tu‘i ‘i he hohoko ‘o e hako tukufakaholo, pe hako ofi tahá ka he ‘ikai ke lahi hake ‘i he toko uofulu hono mama‘o ‘i he fakahokohoko mei he Tu‘i. (Kupu 33)

‘Oku ma‘u ‘a e Kalauni mo e Nofo‘anga Faka-Tu‘i ‘o e Pule‘anga ni ‘e he ‘Ene ‘Afio ko Kingi Siaosi Tupou I pea ‘oku fakapapau ni ‘e ma‘u ‘e ia pea mo ia na‘e tupu ‘iate ia ‘a Tevita ‘Unga pea mo ia na‘e tupu ai ‘a Uelingatoni Ngu mo kinautolu ‘e tupu ‘iate ia ko ‘ene fānau mali pea ka hala ia ‘o ‘ikai ha hako tupu mali ‘o Uelingatoni Ngu ‘e hoko ‘o hangē ko e lao ‘o e hokohoko ni:
Pea ko ‘eni ‘a e anga ‘o e hokohoko ‘e ngofua ke kau ‘i he hokohoko ni ‘a e fanau tupu mali pe.
Pea ‘e hoko ki he tamasi‘i tangata mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea ka hala ia ‘o ‘ikai hano hako ‘e hoko ki hono ua ‘o e tamasi‘i tangata mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea fai pehē kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e fānau tangata.
Pea ka ‘ikai ha tamasi‘i tangata ‘e hoko ki he ‘uluaki tamasi‘i fefine mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea ka hala ia ‘o ‘ikai hano hako ‘e hoko ki hono ua ‘o e tamasi‘i fefine mo e ngaahi ‘ea ‘o hono sino pea fai pehē pe kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e fānau fefine.
Pea ka ‘ikai ha taha ‘iate kinautolu ‘o Tevita ‘Unga ko e fanau mali hoko totonu ke hoko ki he Kalauni ‘o e Tu‘i ‘o Tonga ‘e hoko kia Uiliami Tungi pe ko hono ngaahi ‘ea totonu ‘a ia ‘oku tupu ‘i hono sino ko e fānau mali pea mo e ngaahi ‘ea ‘oku tupu ‘iate kinautolu foki.
Pea ka ‘ikai ha ‘ea totonu ‘e fakanofo ‘e he Tu‘i ‘a hono ‘ea kapau ‘oku loto ki ai ‘a e Hou‘eiki Nopele (ka ‘oku ‘ikai kau ai ‘a e kau fakafofonga ‘o e kakai) pea ‘e fakahāhā ko e ‘ea ia ki he Kalauni ‘i he kei lakoifie ‘a e Tu‘i.
Pea ka faifai pea ‘ikai ha ‘ea mo e hoko totonu ki he Kalauni ha taha kuo fakahāhā‘o hangē ko e tu‘utu‘uni ni ‘e fakataha leva ‘e he Palemia pea ka mama‘o ia ‘e ‘i he Kapineti (ko e kau Minisita) ‘a e Hou‘eiki Nopele ‘o e Fale Alea (pea ‘e ‘ikai kau ai ‘a e kau fakafofonga ‘o e kakai) pea ka fakataha ‘e fili ‘e he hou‘eiki Nopele ‘o e Fale Alea ‘aki ‘a e paloti ha taha ‘o e Hou‘eiki ‘a ia ‘oku nau loto ki ai ke hoko ko e Tu‘i pea ‘e hoko ia ko e kamata‘anga ‘o e Ha‘a Tu‘i fo‘ou pea ‘e ma’u ‘e hono ngaahi ‘ea ‘oku tupu ‘iate ia ‘i hono sino ko e fānau mali ‘a e Kalauni ‘o hangē ko e lao ni
Pea ka faifai pea ‘ikai ha hoko ‘iate kinautolu ‘o hangē ko e lao ni ‘e toe fakataha ‘e he Palemia pea ka mama‘o ia ‘e ‘i he Kapineti mo e Hou‘eiki Nopele ‘o e Fale Alea ‘o hangē ko e tu‘utu‘uni ni pea te nau toe fili ha taha ke hoko ki he Kalauni ko e kamata‘anga ‘o e Ha‘a Tu‘i fo‘ou pea ‘e fai pehē ai pe ‘o hangē ko e lao ni ‘o lauikuonga. (Kupu 32)

Ko e anga ‘o e fai ‘a e Pule ‘o e Fonua ni ko e Pule‘anga Tu‘i Faka-Konisitutone ‘I he malumalu ‘o ‘Ene ‘Afio ko e Tu‘i ko Tupou VI mo kinautolu ‘e hoko kiate ia. (Kupu 30)

Ko e Tu‘i ko e Pule ‘o e kau Nopele mo e kakai kotoa pe. ‘Oku toputapu ‘a e sino ‘o e Tu‘i. ‘Oku ‘iate ia ‘a hono pule ‘o e fonua ka ‘oku ‘i he ‘ene kau Minisita ‘a hono fai ‘a e ngaue ‘o e fonua (responsible). Neongo ‘e fokotu‘u ‘e he Fale Alea ‘a e ngaahi lao ‘e ‘ikai ke hoko kae ‘oua kuo ‘ai ki ai ‘e he Tu‘i hono huafa.
... (Kupu 41)

(1) Kuo pau ke fakanofo ‘e he Tu‘i mei he kau fakafofonga kuo fili ha Palemia ‘a ia kuo fokotu‘u atu ‘e he Fale Alea ‘o fakatatau ki he founga ngaue kuo fokotu‘u atu ‘i he Tepile ki he, pe kupu 50B ‘o e, Konisitutone ko eni.
… (Kupu 50A)

‘E fai ‘a e fili ‘o e kau fakafofonga ‘o e kakai ‘aki ‘a e paloti pea ‘ilonga ha taha kuo fakangofua ke fili ‘e ngofua ke fokotu‘u ia koe kanititeiti pea ke fili ia ko e fakafofonga ma‘ae vahenga fili ‘a ia kuo lesisita ki ai, kae kehe kuo pau he ‘ikai fili ha taha ‘a ia kuo fai ki ai ha tu‘utu‘uni ‘i ha Fakamaau‘anga ‘i he Pule‘anga ke totongi ha pa‘anga kuo tuhu‘i pau ‘a ia ko hono kotoa pe konga ‘o ia ‘oku te‘eki ke totongi pe kuo tu‘utu‘uni ke totongi fakakongokonga ‘a e kotoa pe ha konga ‘o e pa‘anga ‘oku te‘eki ke totongi fakakongokonga ko ia ‘i he ‘aho ‘oku ‘oatu ai ‘e he toko taha ko ia ‘ene pepa fili ki he ‘Ofisa Faifili:
Ka kuo pau ko ha taha ‘oku ‘ikai nofo ‘i Tonga ‘a ia ‘oku ngofua ke hoko ko e taha fili ‘e ‘i ai pe ‘ene mafai ke hoko ko ha kanititeiti kapau ‘oku ne ‘i Tonga ‘i ha vaha‘a taimi ko e mahina ‘e tolu ‘i loto ‘i he mahina ‘e ono kimu‘a ‘i he fili felave‘i ko ia. (Kupu 65)

(1) Kuo pau ke ‘i he Kapineti ‘a e mafai pule ‘o e Fonua, ‘a ia kuo pau ke nau ma‘u ‘a e ngafa ‘o e fengaue‘aki fakataha mo e taliui ki he Fale Alea ‘a e ngaahi fatongia pule ‘o e Pule‘anga.
(2) Kuo pau ke kau atu ki he Kapineti ‘a e Palemia mo e kau Minisita kehe ko ia kuo fokotu‘u ‘e he Palemia pea fakanofo ‘e he Tu‘i:Ka kuo pau —
(a) ‘e ngofua ke fokotu‘u ‘e he Palemia ‘o ‘ikai lahi hake ‘i he toko 4 ‘a ia ‘oku ‘ikai ko ha kau fakafofonga kuo fili ko e kau Minisita ‘o e Kapineti;
(b) ko e Palemia mo e Kapineti ke si‘i hifo honau tokolahi ‘i he vaeua ‘o e tokolahi ‘o e kau memipa ‘o e Fale Alea kuo fili, ‘o ‘ikai ke kau ai ‘a e Sea.
... (Kupu 51)

‘E fai ‘a e fili ‘o e kau fakafofonga ‘o e kakai ‘aki ‘a e paloti pea ‘ilonga ha taha kuo fakangofua ke fili ‘e ngofua ke fokotu‘u ia koe kanititeiti pea ke fili ia ko e fakafofonga ma‘ae vahenga fili ‘a ia kuo lesisita ki ai, kae kehe kuo pau he ‘ikai fili ha taha ‘a ia kuo fai ki ai ha tu‘utu‘uni ‘i ha Fakamaau‘anga ‘i he Pule‘anga ke totongi ha pa‘anga kuo tuhu‘i pau ‘a ia ko hono kotoa pe konga ‘o ia ‘oku te‘eki ke totongi pe kuo tu‘utu‘uni ke totongi fakakongokonga ‘a e kotoa pe ha konga ‘o e pa‘anga ‘oku te‘eki ke totongi fakakongokonga ko ia ‘i he ‘aho ‘oku ‘oatu ai ‘e he toko taha ko ia ‘ene pepa fili ki he ‘Ofisa Faifili:
Ka kuo pau ko ha taha ‘oku ‘ikai nofo ‘i Tonga ‘a ia ‘oku ngofua ke hoko ko e taha fili ‘e ‘i ai pe ‘ene mafai ke hoko ko ha kanititeiti kapau ‘oku ne ‘i Tonga ‘i ha vaha‘a taimi ko e mahina ‘e tolu ‘i loto ‘i he mahina ‘e ono kimu‘a ‘i he fili felave‘i ko ia. (Kupu 65)

‘E fili ‘e he kau nopele ‘o e Pule‘anga mei he kau nopele ha toko hiva ko e kau fakafofonga nopele pea ‘e fili ‘e he kakai ‘oku ‘ata fakalao ha toko hongofulu ma fitu ko e kau fakafofonga kakai.
… (Kupu 60)