Advanced Search

(1) Neongo ‘a e kupu 29 ‘o e Konisitutone ni kuo pau ke fakalao ki he Tu‘i mo e Fale Alea ke fa‘u ha ngaahi lao makehe ‘o fakaha ai ‘oku pe kuo liliu mei ha fa‘ahinga ‘aho pe ‘o hoko ko e tokotaha Tonga ha fa‘ahinga taha pe ‘o tatau ai pe pe kuo ne ‘osi nofo ‘i Tonga pe ‘ikai. Ko e kakai kotoa pe ‘a ia kuo fakaha kuo nau liliu ‘o hoko ko e kakai Tonga ‘e ha fa‘ahinga lao pehee kuo pau ke nau ma‘u pea kuo pau ‘e lau kuo nau ma‘u mei he ngaahi ‘aho ko ia na‘e kamata ngaue‘aki ai ‘enau liliu kakai, ‘a e ngaahi totonu mo e ngaahi faingamalie tatau mo e kau muli kehe kuo nau liliu ‘o hoko ko e kakai Tonga ‘aki hono ‘oatu kiate kinautolu ‘a e ngaahi Tohi Fakamo‘oni Liliu Kakai.
... (Kupu 29A)

‘E ngofua ki he Fale Alea ke fakamaau ‘a e anga ‘o e kau fakafofonga ‘o e Fale Alea pea neongo ‘e ‘ikai katoa ‘a e Fale Alea ‘e ngofua ki he Fale Alea ke fai ‘a e alea mo fokotu‘u ‘a e ngaahi lao mo e fai ‘a e ngaahi ngaue ‘o kapau ‘oku ‘i ai ‘a e vaeua malie ‘o e kau fakafofonga ‘o e Fale Alea pea kapau ‘oku si‘i hifo ‘i he vaeua malie ‘a e kau fakafofonga ‘o e Fale Alea ‘e tutuku ‘a e Fale Alea ‘o tuku ki ha ‘aho kehe, pea ‘i he ‘enau toe fakataha kapau ‘oku ‘ikai te nau tatau mo e vaeua malie ‘e ngofua ki he Tu‘i pe ‘Eiki Sea ‘o e Fale Alea ke fekau fakamalohi ke katoa mai ‘a e kau fakafofonga ‘o e Fale Alea pea kapau ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku ‘ikai te nau ha‘u leva ‘e ngofua ke tuut‘u‘uni he Fale Alea hanau tautea ‘i he ‘enau talangata‘a. (Kupu 29)

‘E taha pe ‘a e lao ‘o Tonga ni ki he hou‘eiki mo e me‘avale ki he fa‘ahinga kakai kotoa pe ‘oku ‘ikai ko e Tonga mo e Tonga. ‘E ‘ikai fokotu‘u ha lao ‘i he fonua ni ki ha fa‘ahinga pea tuku ha fa‘ahinga ka ‘e taha pe mo mamafa tatau pe ki he kakai kotoa pe ‘o e fonua ni. (Kupu 4)

‘E ‘ikai foaki ha lisi, toe lisi, fetongi ‘o ha lisi pe ‘o ha toe lisi —
(a) kae ‘oua kuo tomu‘a ma‘u ‘a e fakangofua ‘a e Kapineti ‘a ia ko e vaha‘a taimi lisi ‘oku ta‘u ‘e hivangofulumahiva pe si‘isi‘i ange ai, pe
(b) kae ‘oua kuo tomu‘a ma‘u ‘a e fakangofua ‘a e Fakataha Tokoni ‘a ia ko e vaha‘a taimi lisi ‘oku laka hake ‘i he ta‘u ‘e hivangofulumahiva;
Tuku kehe kuo pau he ‘ikai foaki ha fakangofua ki ha lisi ‘e ha uitou ki he kelekele ‘o hono husepaniti kuo pekia. (Kupu 114)

Ko e kakai tangata kuo fa‘ele‘i ko e Tonga ‘oku pe laka hake ‘i he 16 honau ta‘u motu‘a ‘e ngofua ke foaki atu ke nau ma‘u ‘api kolo mo ‘api tukuhau mei he ngaahi tofi‘a kuo foaki ‘o fakatatau mo e Konisitutone ‘i he loto ki ai pe ‘i ha feongoongoi mo e ma‘u tofi‘a pea mei he ngaahi tofi‘a ‘o e Pule‘anga, ‘e he Minisita Fonua. Kuo pau ke tukufakaholo ‘a e ngaahi ‘api koia pea ko e me‘a ki hono lahi mo e lisi fakata‘u kuo pau ke tu‘utu‘uni ki ai ‘a e lao. Kuo pau ke ma‘u ‘e he uitou fakatatau ki he lao ‘a e totonu ke ne ma‘u ‘a e ‘api tukuhau mo e ‘api kolo ‘o hono mali kuo pekia. (Kupu 113)

‘Oku totonu ke ‘amanaki ‘e he kakai kotoa pe ‘e malu‘i ‘e he Pule‘anga ‘enau mo‘ui mo honau tau‘ataina mo ‘enau koloa.
… (Kupu 18)

‘Oku ‘i he Tu‘i ‘a e fonua kotoa pe mo e kelekele mo e ngaahi tofi‘a mo e ngaahi ‘api pea ‘oku ngofua kiate ia ke finangalo ke tuku ki ha hou‘eiki nopele mo ha hou‘eiki ma‘u hingoa pe ha kau matapule ‘oku ne finangalo ki ai ha tofi‘a pe ko ha ngaahi tofi‘a ke hoko ko honau ngaahi tofi‘a ke tukufakaholo. ‘Oku toe fakapapau ‘i he Konisitutone ni ‘e tapu ‘aupito ‘aupito ‘o ta‘engata ki ha toko taha pe ko e Tu‘i pe ko ha taha ‘o e hou‘eiki mo e kakai ‘o e fonua ni ke fakatau ha konga si‘i ‘o e kelekele ‘o e Pule‘anga ‘o Tonga ngata pe ke lisi ‘o hange ‘oku tu‘u ‘i he Konisitutone pea ke mokisi (mortgage) ia ‘o fakatatau ki he Lao ‘o e Kelekele. Pea ‘e hoko ‘a e tohi ni ko e fuakava fakapapau ‘e he Tu‘i mo e hou‘eiki ‘o e Pule‘anga ni koe‘uhi ko kinautolu mo kinautolu ‘e hoko kiate kinautolu ‘o lauikuonga. (Kupu 104)

‘E ‘ikai ha taha ‘e ngofua ke hoko ko e ‘ea ki ha tofi‘a pe ha hingoa kae ‘oua kuo kakato hono uofulu mā taha ta‘u, tuku kehe ‘a kinautolu ‘i he fāmili ‘o e Tu‘i ‘a ia kuo pau ke lau kuo nau a‘u ki he ta‘u fakalao ‘i he ta‘u ‘e hongofulu-mā-valu. (Kupu 27)

Ko e me‘a ‘i he ha mai ko e finangalo ‘o e ‘Otua ke tau‘atāina ‘a e tangata ko e me‘a ‘i he ‘ene ngaohi ‘o toto pe taha ‘a e kakai kotoa pe ko ia ‘e tau‘ataina ‘o ta‘engata ‘a e kakai Tonga mo e kakai kotoa pe ‘oku nofo ni pea ‘e nofo ‘i he Pule’anga ni. Pea ‘e ‘atā ki he kakai kotoa pe ‘enau mo‘ui mo honau sino mo honau taimi ke kumi mo ma‘u koloa pea ke fa‘iteliha ki he ngaue mo e fua ‘o honau nima pea ke pule‘i tāfataha pe ‘e kinautolu ‘a e ngaahi me‘a ‘anautolu. (Kupu 1)

‘E ‘ikai foaki ha lisi, toe lisi, fetongi ‘o ha lisi pe ‘o ha toe lisi —
(a) kae ‘oua kuo tomu‘a ma‘u ‘a e fakangofua ‘a e Kapineti ‘a ia ko e vaha‘a taimi lisi ‘oku ta‘u ‘e hivangofulumahiva pe si‘isi‘i ange ai, pe
(b) kae ‘oua kuo tomu‘a ma‘u ‘a e fakangofua ‘a e Fakataha Tokoni ‘a ia ko e vaha‘a taimi lisi ‘oku laka hake ‘i he ta‘u ‘e hivangofulumahiva;
Tuku kehe kuo pau he ‘ikai foaki ha fakangofua ki ha lisi ‘e ha uitou ki he kelekele ‘o hono husepaniti kuo pekia. (Kupu 114)